Structuur van beleving

De structuur van geluidsbeleving

Soundscapetheorie draait om de beleving van een geluidsomgeving. Hoewel iedereen geluid op individueel niveau waardeert en interpreteert, valt er op basis van wetenschappelijke kennis toch een structuur te herkennen in geluidsbeleving. Deze structuur is opgedeeld in acht verschillende belevingen, die zich vormen rondom twee hoofdassen: tussen ‘onplezier’ en ‘plezierig’ en tussen ‘druk’ en ‘stil’ zoals hierboven weergegeven. Bij elk type beleving bestaat er een directe link met hoorbare veiligheid: (vooral) de geluiden van andere levende wezens die via hun geluidjes aangeven dat ze zich veilig voelen. We noemen dat positieve indicatoren voor veiligheid.

Deze type belevingen zijn leidend voor SoundAppraisal’s soundscape technologie en analyse en geven inzicht in de kwaliteit van een geluidsomgeving. De verschillende belevingen worden hieronder nader toegelicht.

Plezierig

We vinden een omgeving plezierig als er veel en makkelijk hoorbare en verwerkbare indicatoren zijn voor veiligheid. We ervaren dit als harmonie. Elk geluid heeft zijn frequentiegebied en is zonder vervorming waarneembaar. Een bos waarin veel leven is voldoet aan die kenmerken: insecten ‘bezetten’ de hoogste frequenties, kleine vogels maken een iets lager geluid, daaronder komen de grote vogels. Op elke frequentie valt wel wat te beleven. Niets is geheel onverwachts of vervormd. Plezierig geluid duidt op veiligheid en vrijheid: je mag doen wat je wilt.

Onplezierig

Onplezierig geluid is geluid dat niet-harmonisch is of moeilijk te interpreteren. De chaos, disharmonie en vervorming wijzen op onveiligheid. Angstig en pijn vervormen het geluid. Doorgaans doordat er veel mee spanning komt op de vocalisatie (van mens en dier) verandert het timbre richting hogere tonen en het geluid wordt zowel luider als minder stabiel. Het geheel past minder in de geluidsomgeving en trekt alleen al door deze disharmonie aandacht. En dus moet je er van je hersenstam wel naar luisteren. Het liefst zouden we dit soort vervormde geluiden willen vermijden of beëindigen. Net zo is een te chaotische omgeving niet te interpreteren en dus er is niets dat je vertelt dat het veilig is. Het geluid trekt erg de aandacht terwijl het geen enkele positieve indicator van veiligheid vertoont.

Stil

Stilte vertelt weinig over de veiligheid. Het is meestal niet onveilig, in elk geval zijn er geen harde geluiden, die het moeilijk maken om de (wijde) omgeving te horen. Waarschijnlijk is het veilig, maar zekerheid is er niet. Stilte betekent dat de geluiden die de veiligheid bevestigen, zoals zingende vogels, er ook niet zijn. Aan de andere kant: gevaar gaat vaak gepaard met geluid en dat er er ook niet.

’s Nachts willen we graag dat het stil is, zodat we niet in onze slaap worden gestoord. Onze hersenstam blijft echter alert: we blijven luisteren of er misschien toch iets gebeurt. Wanneer er dan subtiele indicatoren van veiligheid hoorbaar zijn kunnen we weer wat dieper ontspannen. Echter wanneer het nachtgeluid niet direct op veiligheid duidt, dan slapen we minder diep of worden we wakker. En rusten we minder uit.

Druk

Bij druk gebeurt er heel veel; het valt nog nét te overzien, maar chaos ligt op de loer. Druk is niet per se veilig of onveilig. Bij drukte zijn er vast ook anderen die de boel in de gaten houden, dus het zal wel veilig zijn. Maar drukte kan ook betekenen dat je iets belangrijks mist. Helemaal zeker weten doe je dat niet. Hoe dan ook, bij drukte moet je alert zijn zodat je kan bijhouden wat er gebeurt.

Kalm

De combinatie van stil en plezierig noemen we kalm. Er gebeurt meer dan wanneer het echt stil is, maar wat er gebeurt is harmonisch en goed te interpreteren als veiligheid. Vogels die kwetteren en zingen, rustig gebabbel van huisgenoten of buren, rustige, zelfgekozen muziek. Kalmte stelt ons in staat maximaal te ontspannen en de dingen te doen die we willen. In kalmte komen we tot rust en wordt ons immuun- en herstelsysteem geactiveerd.

Chaotisch

De combinatie van druk en onplezierig noemen we chaotisch. Bij chaos gebeurt er veel meer dan je kunt volgen. De geluiden volgen elkaar op, voordat je ze goed hebt kunnen verwerken. En een groot deel van (ook betekenisvolle en mogelijk plezierige) geluiden wordt gemaskeerd door een of meer laagwaardige bronnen. Denk aan het ‘gedender’ of ‘gebonk’ van een festival, passerende vliegtuigen of luide scooters. Vooral een combinatie van dit alles zorgt ervoor dat er te veel gebeurt om bij te houden. Chaos gaat dan ook gepaard met een gevoel van controleverlies en dus met stress.Saai (monotoon)

Saai of monotoon is de combinatie van stil en onplezierig. Er is meer te horen dan in stilte, maar de geluiden brengen je niets en maskeren juist geluiden die je wél wilt horen. Denk aan verkeersgeruis of het geluid van een airconditioner, ventilator of warmtepomp. Onderzoek wijst uit dat je in een situatie met dit soort stationaire geluiden een beetje alert blijft en niet volledig uitrust; je immuun- en herstelsysteem wordt niet volledig geactiveerd.

Levendig

De combinatie van druk en plezierig noemen we levendig. Levendigheid zoek je meestal op door je te verbinden met andere mensen of dieren. Luidere, zelfgekozen, muziek zorgt ook voor levendigheid. Levendigheid is iets dat je met z’n allen creëert en bewaakt. Doordat alle activiteiten vertellen dat het veilig is, kunnen mensen zich in een levendige omgeving vaak goed concentreren en in flow komen.

Neutraal

Een beleving in het centrum noemen we neutraal. Het kan optreden wanneer de verschillende invloeden elkaar neutraliseren. Bijvoorbeeld wanneer een storende scooter passeert in een kalme omgeving dan zijn er momenten dat de scooter nog niet erg storend is, maar de kalmte wel is verstoord. Een ander voorbeeld is regen. Het geluid van regen zorgt er voor dat je de omgeving minder goed kunt horen zonder dat regen in hoeft te houden dan het onveilig is.

Wetenschappelijke basis

In 2013 hebben Kirsten van den Bosch en Tjeerd Andringa een kunstenaar gevraagd om een tekening te maken op basis waarvan de soundscape theorie goed uit kon worden op een conferentie. Dat is onderstaande poster geworden die de kern goed weergeeft.

De poster gaat in op de twee assenstelsels die gebruikt kunnen worden om geluidsbeleving te kunnen begrijpen. Het ene assenstelsel combineert de assen onplezierig-plezierig met de as stil-druk (in het Engels preciezer: uneventful – eventful). Dit assenstelsel is gekoppeld aan het concept core-affect[^russell] dat een combinatie is van affect in termen van onplezierig-plezierig en activatie in termen van gedeactiveerd zoals in slaperig en maximaal geactiveerd zoals wanneer iemand “hyper” is. Deze as past bij de moeite die het kost om bij te houden wat er allemaal gebeurt.

Het andere assenstelsel, dat het zelfde vlak beschrijft, maar 45 graden gedraaid, gaat in op affordances versus complexiteit. De technische term affordances beschrijft de relevant (gedrags)mogelijkheden die de omgeving biedt. Een saaie omgeving biedt weinig of geen affordances en voelt daarom “leeg” terwijl een levendige omgeving juist heel veel affordances biedt waarbij veel interessant is. Complexiteit gaat over hoe moeilijk het is om relevante informatie vast te stellen. In een kalme omgeving is het heel gemakkelijk om vast te stellen of het veilig is en wat er gebeurt. In een complexe omgeving is juist het omgekeerd het geval. Typisch is de omgeving al weer verandert tegen de tijd dat je ’m geïnterpreteerd hebt: je loopt altijd achter en hebt daarmee het gevoel dat je niet volledig in controle bent. En dus kun je gevaar niet vaststellen.

De (oud)werknemers van SoundAppraisal hebben actief deelgenomen aan het ontwikkelen van het begrip hoorbare veiligheid en de bijbehorende soundscape theorie. Hieronder een aantal papers (allemaal met een link naar de publicatie als pdf)

Andringa, T. C. (2010). Soundscape And Core Affect Regulation. CDROM, Proceedings Od Interspeech 2010, 1–10. local pdf

Andringa, T. C. (2013). Soundscape and its Relation to Core Affect, Appraisal, and Motivation (Merano). 1511–1513. local pdf

Andringa, T. C. & Lanser, J. J. L. (2013). How Pleasant Sounds Promote and Annoying Sounds Impede Health: A Cognitive Approach. International Journal of Environmental Research and Public Health, 10(4), 1439–1461. https://doi.org/10.3390/ijerph10041439 local pdf

Bosch, K. A. M. van den & Andringa, T. C. (2014). The effect of sound sources on soundscape appraisal. 1–8. local pdf

Bosch, K. A. M. van den, Andringa, T. C., post, W., Ruijssenaars, A. J. J. M. & Vlaskamp, C. (2015). De relatie tussen de auditieve omgeving en stemming en gedrag van personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meer- voudige beperkingen. Nederlands Tijdschrift Voor de Zorg Aan Mensen Met Een Verstandelijke Beperking, 2015(3), 196–207. local pdf

Bosch, K. A. M. van den, Andringa, T. C. & Vlaskamp, C. (2013). The role of sound and audible safety in special needs care. 1–6. local pdf

Bosch, K. A. M. van den, Welch, D. & Andringa, T. C. (2018). The Evolution of Soundscape Appraisal Through Enactive Cognition. Frontiers in Psychology, 9, 1–11. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.01129 local pdf

Kosters, J., Janus, S. I. M., Bosch, K. A. V. D., Zuidema, S., Luijendijk, H. J. & Andringa, T. C. (2022). Soundscape Optimization in Nursing Homes Through Raising Awareness in Nursing Staff With MoSART+. Frontiers in Psychology, 13, 871647. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2022.871647 local pdf